1. ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ КЕСЕНЕСІ

Қожа Ахмет Ясауи кесенесі – еліміздегі ең танымал тарихи орындардың бірі және Орталық Азия аумағындағы орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті туындысы. Әмір Темірдің басшылығымен XIV ғасырда салынған кесене халқымыз үшін киелі орын саналады. Ясауи кесенесінің маңына 24 хан, сұлтан мен 57 батырдың, 18 бидің сүйегі жерленген. ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне енген кесененің биіктігі 39 метр. Ғимарат бір-бірімен түрлі дәліздер арқылы жалғасып жатқан 35 бөлмеден тұрады. Орталық бөлмеде көне жәдігер - Тайқазан орналасқан.

 

2. ТАҢБАЛЫ КЕШЕНІ

Көне дәуірден сыр шертетін Таңбалы тастар еліміздің аса маңызды тарихи мұраларының бірі. Ол – Орта Азиядағы жартастағы өнердің ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне енгізілген тұңғыш ескерткіш. Таңбалы кешеніндегі петроглифтердің төрт мың жылдық тарихы бар. Ал суреттердің жалпы саны 5000-ға жуықтайды. Жартастағы суреттер ертедегі адамдардың қоршаған әлемді қабылдауын көрсетеді, дүниетанымын танытады. Петроглифтер белгілі жүйемен және философиялық, танымдық бірізділікке негізделген.

3. АҚЫРТАС САРАЙ КЕШЕНІ

Қойнауы құпияға толы Ақыртас сарай кешені VIII-XII ғасырларда салынған. Қабырғаларына қаланған тас блоктардың әрқайсысының салмағы бір тоннаға жуық. Кейбір қашалған тастардың салмағы 10 тоннадан асады. Ғалымдар ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енген Ақыртас кешенін араб деректерінде кезігетін, Ұлы Жібек жолының бойындағы Касрибас қаласы деп болжайды. Аумағы 2,5 жарым гектар жерді алып жатқан бұл нысанның 70-ке жуық бөлмесі, 15 колонна галереясы, кіреберіс қақпалары, ортада жарты гектар ашық алаңы болған.

4. «ЖАРКЕНТ МЕШІТІ» СӘУЛЕТ-КӨРКЕМӨНЕР МУЗЕЙІ

Жетісудың жауһары, сәулет өнерінің тағы бір керемет туындысы - «Жаркент мешіті» сәулет-көркемөнер музейі. Шегесіз салынған бұл мешіт 1887-1892 жылдар аралығында бой көтерген. Құрылыс жұмыстары Бейжіңнен шақырылған қытай маманы, инженер – Хон Пиктің басшылығымен жүргізілген. Кешеннің жалпы жобасына бас қақпа, кіші мешіт, медресе, үлкен жұма мешіті, күйдірілген көк кірпіштен қаланған дуал қоршау енеді.

5. АЙША БИБІ КЕСЕНЕСІ

Айша бибі кесенесі — ХІ-XII ғасырлардағы сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Ойып жасалған өрнектердің көркемдігі мен сан түрлілігі жағынан басқа мемориалдық-дәстүрлі ескерткіштер ішінде оған тең келетіні жоқ. Кесене туристерді тек ерекше сәулетімен ғана емес, сонымен қатар Айша бибі мен батыр Қарахан арасындағы шексіз махаббат хикаясымен де қызықтырады. Қазақстанда 25 000-нан аса тарихи-мәдени мұра ескерткіші бар. Оның ішінде 10 ескерткіш ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізімінде, 12 463 ескерткіш республикалық және жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші мәртебесіне ие. Мәдениет және спорт министрлігі алдағы уақытта тағы 6 тарихи ескерткішті ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне қосуды жоспарлап отыр.

 

6.Ақмешіт әулие үңгірі

Ақмешіт үңгірі туралы аңыз-әңгімелер өте көп. Солардың бірі – Есіркеп Қойгелді батырға қатысты айтылған аңыз. Батыр қалмаққа қарсы жорыққа шығарда кенеттен нөсер жауып кетеді. Он мыңнан астам сарбаз пана іздеп, осы үңгірге түседі де, таңғы намазға жығылыпты. Атауы жоқ үңгірді жауынгерлердің бірі батырдың есімімен атауға ұсыныс тастайды. Алайда Есіркеп Қойгелді батыр бұл ұсынысқа үзілді-кесілді қарсылық танытады.

7.Арыстан баб кесенесі

Бұл кесене XII ғасырда өмір сүрген діни көріпкел Арыстан баб мазарының үстіне салынған. Кесененің бірінші құрылысы XIV-XV ғасырға жатады. Сол құрылыстан кесілген айван тізбектері қалған. XVIII ғасырда көне мазардың орнында жер сілкінісінен кейін екі кесілген ағаш тізбекке тірелген айванмен салынған екі күмбезді құрылыс орнатылды. XVIII ғасырда құрылыс қиратылып, фриз жазбалары бойынша 1909 жылы қайта салынды. 1971 жылы жоғары деңгейдегі грунт сулары салдарынан мешіт құлатылып, қайта орнатылды. Құрылыс алебастр ерітіндісінде күйдірілген кірпіштен қабырғаның сырт жағына салынды. Қазіргі кезде бұл кесене Орталық Азиядағы қажылық міндетті өтейтін мұсылман киелі жерлерінің бірі болып саналады. Аңыз бойынша Арыстан баб Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с) елшісі болған. Бір күні Мұхаммед пайғамбар өзінің шәкірттерімен құрма жеп отырған еді. Бір құрма қайта-қайта ыдыстан құлай беріп, пайғамбар ішкі дауысты естіді: «Бұл құрма Сізден кейін 400 жыл алдағы уақытта туылатын мұсылман бала Ахметке арналған». Сонда пайғамбар шәкірттері ішінен бұл құрманы кім иесіне жеткізетінін сұрайды. Ешкім сұранған жоқ. Пайғамбар сұрақты қайта қойғаннан кейін, Арыстан баб былай деді: «Егер Сіз Алла Тағаладан 400 жыл сұрап берсеңіз мен бұл құрманы иесіне жеткіземін». Халық аңыздарынан және жазба деректеріне қарағанда («Рисолаи Сарем-Исфижоб» және Куприлозада кітабы) Арыстан баб Қожа Ахмет Ясауидің ұстазы болып құрманы жеткізеді. Қазіргі кезде Арыстан баб мазары үстінде 30*13 метр аумағы бар кесене тұр. Тарихи деректер бойынша XII-XVIII ғасырларда кесене бірнеше рет қайта салынып, қайта жаңартылды. Қожа Ахмет Ясауи ұлы әулие мен діни көріпкел 1103 жылы туылып 1166 жылы қайтыс болған.

8.БАЙДІБЕК БИ ҚАБЫРЫ

Бәйдібек би бейіті Түркістан қаласы Бәйдібек ауданы Бәйдібек ата ауылында орналасқан. 1966 жылы Балабоген өзенінің биік жағасында Қарахан хандығы кезіндегі Бәйдібек Қарашәулі үлгісінде ұзақ уақыт сақталған көне кесененің күмбезі жаңа үлгіде қайта салынды. Бәйдібек ата бейітін салуға Самарқанд, Ташкент, Сайрам, Шымкент қалаларынан шеберлер қатысқан.

Бәйдібек би кесенесі бөлмесінің бірінде Қазақстан Республикасының бұрынғы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ақ мәрмәрдан жасалған салмағы 6 тонналық бесік мүсіні қойылды.

 

9.АППАК ИШАН МЕШІТІ

Бұл ғимарат Бәйдібек ауданының Шаян ауылында орналасқан. Алғашында көптің көмегімен оның орнына кірпіштен шағын мешіт салынды. Аппақ Ишан медресесі (П) әріп болып орналасады. Медресе барлығы 32 бөлмеден тұрады, оның ішінде 4 оқу бөлмесі, 3 дәліз және 25 оқу кабинеті бар. Медресе бір қабатты. Оның жалпы ауданы 50х50 м және бөлме өлшемі 3х6 м. Әр бөлменің кіреберісі аркамен безендірілген. Бөлмелердің есіктері ағаштан жасалған. Есіктердің үстінде кішкентай терезелер бар.

Бұл ғимарат сәулет ескерткіші ретінде туристердің назарын аударады.

 

10.ӘЛҚОЖА АТА ҚАБІРІ

XII-XIII. Ғасырлар бойы салынған бейіттің негізгі құрылымынан бүгінгі күнге дейін тек құлпытасы ғана сақталған. 1998-1999 жылдары кесенені «Қазреставрация» қалпына келтірді. Екі күмбезді кесене зират, кесене және мешіттен тұрады. Зиратта 5 бейіт бар. Бұл ата балаларының бейіті дейді.

Ел аузындағы аңыз-әңгімелерге қарағанда, Әлқожа ата Қожа Ахмет Есевидің күйеу баласы, яғни Гавхар ананың әйелі болған. Осы кезеңде білім мен әділеттілікті таратқан. Жергілікті халық Атаны «Әли Хожа» немесе «Әли Хожа Әмір Диуана (Мәкнун)» деп те атайды. Әлқожа ата бейітінің басына тұрғызылған кесене бүгінде зиярат орны мен мешітке айналды.

 

11.БІРЛІК ЕСКЕРТКІШІ

Бірлік монументі – қазақтың берекесі мен бірлігі. Одақ монументі кең мағынасында үлкен нефі бар, үш бұрышынан үшбұрышты, үш ханның тұлғаларын бейнелейтін монументалды композиция болды. Оның даңқы Қазақстанның түкпір-түкпіріне: Сырдарияда – батыста, Қаратауда – солтүстікте, Қазығұрт тауларында және оңтүстік-шығысқа тараған көрінеді. Стеланың екі жағында үш ұлы бабаның сөздері жазылған тақтайшалар бар. Ескерткіштің биіктігі 28 метр, ені 8 метр.

Ескерткіштің құрылысы 1997 жылы 19 қыркүйекте аяқталып, оның ашылу салтанатына Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қатысты.

 

12.АҚСҮМБЕ Мұнарасы

Мұнара Созақ ауданындағы Ақсүмбе ауылында орналасқан. Тарихи деректерге сүйенсек, XIII. Ол ғасырда салынған. Оны Дешті Қыпшақ тайпасы күзет мұнарасы ретінде салған деп жазылған. Мұнара биік жерде. Мұнара биік жерде. Ол ағаштан жасалған, биіктігі 11 м. Ішіндегі балшық баспалдақтар өшіріліп, тек баспалдақтардың орындары ғана байқалды.

1946 жылы академик Ә.Марғұлан, 1947 жылы археологтар Е.Агеева мен Г.Пацевич бастаған археологиялық топ қалаға зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қаладан табылған қыш ыдыстарға сүйене отырып, зерттеушілер қала тұрғындарының X-XIV ғасырлар аралығында өмір сүргенін анықтады. Мұнара ерекше сәулетімен туристердің назарын аударады.

 

13.ҚАЗІГҮРТ ТАУЫ

Шымкент қаласынан оңтүстікке қарай 35 км жерде орналасқан. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 55 км-ге созылып жатыр. Оның ұзындығы 22 км, жер бедері 10 км. Ең биік жері жотаның шығыс бөлігінде (1768 м) орналасқан. Аласа тау болғанымен, әлемдегі ең қасиетті тау саналады. Ертеде дүниені су басқан кезде су бетінде Қазығұрт тауы ғана қалған.

Қазығұрт тауының шыңында батыс жағында азырақ жазық жер бар. Нұх пайғамбардың кемесі осы жерде болған деседі. Қазығұрттың келушілерге ашылуы қазақ халқы үшін еліміздің сан ғасырлық тарихын әлемге таныту тұрғысынан өте маңызды.

 

14.ҚЫРЫҚ ҚЫЗ

Қазығұрт ауданындағы Өгем ауылының кіре берісінде орналасқан. Қырық қыз – тарихи және табиғи ескерткіш. Қазығұрт өңірінде екі ескерткіш бар. Ол ежелден табиғат жаратқан киелі ескерткіш болып саналған.

Аңыздарға сәйкес; Жау басқыншылары соғыс күндері Қарабақ суында шомылып, елден бейқам кетіп бара жатқан 40 қызды көріп, қуған. Сонда қыздар Құдайға: «Осы елімді, жерімді жау басып қалғанша, жауымызды да, бізді де тасқа айналдыр!» – дейді. - деп жалбарды. Қыздардың дұғасы қабыл болып, жау әскері тасқа айналған. Бұл жердің аты бұдан былай Қараташ болып аталды. Қыздар әсем безендірілген ерекше ескерткішке айналған деседі. Бұл ескерткіштер Аққұм өзенінің бастауында, Тұрбат ауылының солтүстік-шығысында орналасқан. Сарқырамаға жақын, ауылдан 5-6 шақырым жерде. «Қырық қыз» деп аталатын екінші тас мүсіндер Өгем үңгірінің кіреберісінде. Қазығұрт тауынан оңтүстік-шығысқа қарай 4-5 км жерде. Аңыз бойынша бұл тасқа айналған қырық қыздың бейнесі.